กมฺมชานญฺหิ ภูตานํ สหชาตานํ ปจฺฉาชาตานญฺจ โลกุตฺตรานํ เอกกฺขเณ ลพฺภมานานมฺปิ เอโก อตฺถิปจฺจยภาโว นตฺถิ สหชาตปจฺฉาชาตานํ นานาธมฺมานํ วิรุทฺธสภาวตฺตาติ ตํ น วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํฯ เอวญฺจ กตฺวา ปจฺจนีเย จ ‘‘นอินฺทฺริเย พาวีสา’’ติ วุตฺตํฯ อญฺญถา หิ อินฺทฺริยปฏิกฺเขเปปิ สหชาตปจฺฉาชาตวเสน ตสฺส ปญฺหสฺส ลาภโต ‘‘เตวีสา’’ติ วตฺตพฺพํ สิยาติฯ ปุเรชาตํ สหชาเตเนว สห อตฺถิปจฺจโย โหติ, น อิตเรหิ, ตมฺปิ วตฺถุ ตํสหิตปุเรชาตเมว, น อิตรํฯ กุสลตฺติเก หิ ปญฺหาวาเร ‘‘นวิปฺปยุตฺตปจฺจยา อตฺถิยา ปญฺจา’’ติ (ปฏฺฐา. 1.1.649) วุตฺตํ, สนิทสฺสนตฺติเก ปน ‘‘วิปฺปยุตฺเต พาวีสา’’ติฯ ยํ ปน ตตฺถ อตฺถิวิภงฺเค ปจฺจยุทฺธาเร จ ติมูลเกกาวสานํ อุทฺธฏํ, ตํ วตฺถุสหิตสฺส อารมฺมณปุเรชาตสฺส สหชาเตน, สห ปจฺจยภาวโตติ ปจฺฉาชาตํ อาหารินฺทฺริเยเหว, อนญฺญธมฺมตฺเต จ สหชาเตน จ, อาหาโร ปจฺฉาชาตินฺทฺริเยเหว, อินฺทฺริยํ ปจฺฉาชาตาหาเรนาติ เอวเมตํ อตฺถิปจฺจยวิภาคํ สลฺลกฺเขตฺวา อนุโลเม ปจฺจนียาทีสุ จ ลพฺภมานา ปญฺหา อุทฺธริตพฺพาฯ

อุปาทินฺนตฺติกวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

6. วิตกฺกตฺติกวณฺณนา

[22] วิตกฺกตฺติเก ปฏิจฺจวารานุโลเม อธิปติยา เตวีสาติ สตฺตสุ มูลเกสุ ยถากฺกมํ สตฺต ปญฺจ ตีณิ เอกํ ตีณิ ตีณิ เอกนฺติ เอวํ เตวีส, อญฺญมญฺเญ อฏฺฐวีส สตฺต ปญฺจ ปญฺจ ตีณิ จตฺตาริ ตีณิ เอกนฺติ เอวํ, ปุเรชาเต เอกาทส ตีณิ จตฺตาริ ทฺเว ทุติยตติยทุมูลเกสุ เอกํ เอกนฺติ เอวํ, ตถา อาเสวเนฯ อญฺญานิ คณนานิ เหตุอารมฺมณสทิสานิฯ

[31] ปจฺจนีเย นาธิปติปจฺจเย ปฐมปญฺเห ‘‘อวิตกฺกวิจารมตฺเต ขนฺเธ ปฏิจฺจ อวิตกฺกวิจารมตฺตา อธิปตี’’ติ วตฺวา ปุน ‘‘วิปากํ อวิตกฺกวิจารมตฺตํ เอกํ ขนฺธํ ปฏิจฺจา’’ติอาทินา วิสฺสชฺชนํ กตํ, น ปน อวิเสเสนฯ

กสฺมา? วิปากวชฺชานํ อวิตกฺกวิจารมตฺตกฺขนฺธานํ เอกนฺเตน สาธิปติภาวโต ฯ วิปากานํ ปน โลกุตฺตรานเมว สาธิปติภาโว, น อิตเรสนฺติ เต วิสุํ นิทฺธาเรตฺวา วุตฺตาฯ โลกุตฺตรวิปากาธิปติสฺส เจตฺถ ปุริมโกฏฺฐาเสเยว สงฺคโห เวทิตพฺโพฯ

[38] นาเสวนมูลเก อวิตกฺกวิจารมตฺตํ วิปาเกน สห คจฺฉนฺเตนาติ เอตํ มูลํ อวิตกฺกวิจารมตฺตอวิตกฺกวิจารปเทหิ อวิตกฺเกหิ สห โยเชนฺเตน นปุเรชาตสทิสํ ปาฬิคมนํ กาตพฺพนฺติ วุตฺตํ โหติฯ สทิสตา เจตฺถ เยภุยฺเยน วิสทิสตา จ ทฏฺฐพฺพาฯ ตตฺถ หิ อารุปฺเป อวิตกฺกวิจารมตฺตํ อิธ วิปากํ อวิตกฺกวิจารมตฺตนฺติอาทิ โยเชตพฺพนฺติ อยเมตฺถ วิเสโสฯ อิทญฺจ นาเสวนวิภงฺคานนฺตรํ ลิขิตพฺพํ, น ฌานานนฺตรํ, เกสุจิ โปตฺถเกสุ ลิขิตํฯ

ปจฺจยวาเร ปฐมฆฏเน ปวตฺติปฏิสนฺธิโยติ ทุมูลเกสุ ปฐเม สตฺตสุปิ ปญฺเหสุ ปวตฺติญฺจ ปฏิสนฺธิญฺจ โยเชตฺวาติ วุตฺตํ โหติฯ

[49] ปจฺจนีเย สตฺตสุ ฐาเนสุ สตฺต โมหา อุทฺธริตพฺพา มูลปเทสุ เอวาติ สวิตกฺกสวิจาราทิปเทสุ มูลปทเมว อวสานภาเวน เยสุ ปญฺเหสุ โยชิตํ, เตสุ สตฺตสุ ปญฺเหสุ สตฺต โมหา อุทฺธริตพฺพาติ อตฺโถฯ

ปญฺหาวารปจฺจนีเย ‘‘อวิตกฺกวิจารมตฺโต ธมฺโม อวิตกฺกวิจารมตฺตสฺส ธมฺมสฺส อารมฺมณสหชาตอุปนิสฺสยกมฺมปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติ เกสุจิ โปตฺถเกสุ ปาโฐ ทิสฺสติ, อุปนิสฺสเยน ปน สงฺคหิตตฺตา ‘‘กมฺมปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติ น สกฺกา วตฺตุํฯ อุปาทินฺนตฺติกปญฺหาวารปจฺจนีเย หิ ‘‘อนุปาทินฺนอนุปาทานิโย ธมฺโม อนุปาทินฺนอนุปาทานิยสฺส ธมฺมสฺส สหชาตอุปนิสฺสยปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติ (ปฏฺฐา. 1.4.58, 62) เอตฺตกเมว วุตฺตํฯ ปริตฺตตฺติกปญฺหาวารปจฺจนีเย จ ‘‘มหคฺคโต ธมฺโม มหคฺคตสฺส ธมฺมสฺส อารมฺมณสหชาตอุปนิสฺสยปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติ (ปฏฺฐา. 2.12.57, 65, 73) เอตฺตกเมว วุตฺตนฺติฯ เอตฺตกเมว จ อวิตกฺกวิจารมตฺตํ กมฺมํ อปฺปมาณํ มหคฺคตญฺจ, ตญฺจ ทุพฺพลํ น โหตีติ เอเตหิเยว วจเนหิ วิญฺญายตีติฯ

วิตกฺกตฺติกวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

8. ทสฺสเนนปหาตพฺพตฺติกวณฺณนา

ทสฺสเนนปหาตพฺพตฺติเก ทสฺสเนน ปหาตพฺโพ ธมฺโม ภาวนาย ปหาตพฺพสฺส ธมฺมสฺส เอเกนปิ ปจฺจเยน ปจฺจโย น โหตีติ อิทํ ปฏิจฺจสมุปฺปาทวิภงฺเค วิจาริตนเยน วิจาเรตพฺพนฺติฯ

ทสฺสเนนปหาตพฺพตฺติกวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

ปุจฺฉาคณนคาถาโย

กุสลาทิ เอกกตฺตย-มถาทิ อนฺเตน มชฺฌิมนฺเตน;

อาทิ จ มชฺเฌน ทุกา, ตโย ติเกโก จ วิญฺเญยฺโยฯ

เตสฺเวเกกํ มูลํ กตฺวา, ตํ สตฺตสตฺตกา ปุจฺฉา;

เอเกกปจฺจเย ยถา, ภวนฺติ เอกูนปญฺญาสฯ

ฉสตฺตตาธิกสตํ, สหสฺสเมกญฺจ สุทฺธิเก ปุจฺฉา;

เอส จ นโยนุโลเม, ปจฺจนีเย จาติ นาญฺญตฺถฯ

ราสิคุณิตสฺส ราสิสฺสฑฺฒํ, สห ราสิกสฺส ปิณฺโฑ โส;

ราสิสฺส วา สเหกสฺสฑฺฒํ, ปุน ราสินา คุณิตํฯ

อิติ เหตุมูลกาทุก-ติกาทโย ฉจฺจ สตฺตติสตา ทฺเว;

จตุวีสเตตฺถ ปุจฺฉา, อฑฺฒุฑฺฒสหสฺสนหุตญฺจฯ

ตาสํ ยสฺมา สุทฺธิก-นโย น ปจฺเจกปจฺจเย ตสฺมา;

จตุวีสติคุณิตานํ, สสุทฺธิกานํ อยํ คณนาฯ

ลกฺขตฺตยํ ทฺวินหุตํ, ปญฺจ สหสฺสานิ สตฺต จ สตานิ;

ทฺวาปญฺญาสา เอตา, อนุโลเม ปิณฺฑิตา ปุจฺฉาฯ

อนุโลมสทิสคณนา, ภวนฺติ ปุจฺฉานเย จ ปจฺจนีเย;

หาเปตฺวา ปน เสเส, นยทฺวเย สุทฺธิเก ลทฺธาฯ

ฉปฺปญฺญาส ภวนฺติ ปุจฺฉา, ฉสตสหิตญฺจ ลกฺขเตรสกํ;

ปุจฺฉานเยสุ คณิตา, ปฏิจฺจวาเร จตูสฺวปิฯ